قرآن كلام خداست و بارقه هاى اميدبخش آن در رگ عالم جارى است، سخن از فيروزه كلامى است كه برخاسته از حنجره ملكوت سموات و خود نشانه اى از حقايق و كمالات است. كلامى جوشيده از چشمه سار آفرينش و متصل به درياى حقيقت كه ما در اين شوره زار دنيا به تكاپوى آن به سر مى بريم.
يكى از اصول برترى قرآن همين است كه مستقيما از جانب خدا و توسط فرشته وحى الهى بر قلب پاك رسول خدا (ص) نازل شده و كلام خداست كه تا كنون نيز خدشه و تحريفى در آن ايجاد نشده است. انا نحن نزلنا الذكر و انا له لحافظون و نيز از آن جهت كه برنامه كامل سعادت بشرى و راه هدايت انسانهاست و نيز از جهات ديگر بر ساير كتب آسمانى ديگر برترى دارد. برهمين اساس درميان پيروان ساير اديان نيز از احترام خاصى برخورداراست. علاوه برآن قرآن، داراى ظاهرى زيبا و در عين حال معانى ژرف و عميقى دارد. وسرچشمه هاى علوم عالم درآن نهفته و از حقايق ناگفته عالم برخوردار است. درواقع روح و معناى وسيع آن درقالب كلمات يك كتاب نمى گنجد بلكه فراتر از قالب الفاظ است. حرف قرآن را مدان چون ظاهر است/ زير ظاهر باطنى هم قاهر است. (مولوى)
- قرآن بليغ ترين و شيواترين كلام است و اعجاز قرائت و شيوايى كلام آن تاثير شگرفى بر روح و جان قارى و مستمع مى گذارد. پيامبر اكرم (ص)دراين باره فرمودند: «اصدق القول و ابلغ الموعظه و احسن القصص كتاب الله.» ما اگر به آيات قرآن قدرى با دقت و تامل بنگريم و به ماوراى آن بينديشيم به حقائق نورانى اش دست خواهيم يافت و عظمت الهى را در كلامش به خوبى درك خواهيم كرد.
از اين جهت كه سخن خداست، حامل آثار وضعى و هدايت بخش داردونفوذآن بر قلبها بسيار است.
خداوند قرآن را براى هدايت بشر نازل كرده و در آن طريق هدايتش را تجلى ساخته است چنانچه پيامبر اكرم (ص) فرموده است: و لقد تجلى الله فى كلامه و لكنهم لايبصرون خدا به تحقيق در كلام خود تجلى يافته اما بشر آن را بخوبى درك نمى كند.
قرآن چراغ راه هدايت بشر براى همه زمانهاوبراى همه نسل هاست، بنابراين بايد بيش از پيش بكوشيم تااز هدايت هاى آن بهره مندشويم و در كنار آن از همه امت ها پيشى بگيريم و لحظه اى از اين چراغ روشنگر و هدايت بخش غافل نگرديم.
قال رسول الله (ص):
اذا التبست عليكم الفتن كقطع الليل المظلمه فعليكم بالقرآن.
قرآن مبتنى بر شيوه هاى نصح و موعظه حسنه و بلاغت مبين نازل شده است.
چنانكه امام صادق (ع) فرمودند:
ان هذا القرآن فيه منادى الهدى و مصابيح الدجى
در قرآن راهها و شيوه هاى صحيح هدايت بخشى و انوار هدايت بشرى وجود دارد. و آن كس كه قول خدا را راهنماى خود قرار دهد، استوارترين راه هدايت رايافته است. اهميت اين بعد از قرآن به حدى است كه نه تنهاازماخواسته شده است به قرآن رجوع كنيم وبدان تمسك جوئيم بلكه از توجه به غير آن نيز منع شديم چنانكه امام رضا (ع) فرمودند:
لاتطلبوا الهدى فى غير القرآن قتضلوا.
در غير از قرآن هدايت نجوييد كه گمراه خواهيد شد.
شرط بهره مندى از قرآن اين است كه به آن سهل و سبك ننگريم وسعى كنيم به همه ابعاد هدايتگرى اش پى ببريم همانطوركه امام على (ع) با توجه به اقوام بودن بعد هدايت قرآن مى فرمايد: «من اختار قول الله دليلا فهدى الى اللتى هى اقوم» هركس كه فرموده خدا را دليل راه خود قراردهد پس به طريق اقوم هدايت خواهد شد. بنابراين آيات «ذلك الكتاب لاريب فيه هدى للمتقين» و «ان هذا القرآن يهدى للتى هى اقوم» نيز به همين بعد مهم قرآن اشاره دارند.
قال الله تعالى: «و نزلنا عليك الكتاب تبيانا لكل شىء.» ما بر تو كتابى نازل كرديم كه بيانگر همه چيزهاست. در قرآن علم اولين و آخرين و آنچه كه بشر در دوران عمر خود با آن روبرومى شودو بدان نيازپيدامى كند نهفته است. يعنى علوم اعصار گذشته و آينده، همه در قرآن جمع است و از آنجا كه آيات آن برگرفته از علوم آسمانى است، بنابراين هركس در هر زمانى كه تفسير خاصى از آن ارائه نمايد، فصل الخطاب آن به حساب نمى آيد.
چنانكه پيامبر اكرم (ص) فرمودند: «من اراد الاولين و الآخرين فليثور القرآن.»
هركس بخواهد علم اولين و آخرين را دريابد پس به قرآن رجوع نمايد. هركسى از ظن خود شد يار من
از درون من نجست اسرار من
علاوه اين آيات و ما فرطنا فى الكتاب من شىء و لا رطب ولا يابس الى فى كتاب مبين. وآيات مشابه آنها در قرآن به همين بعد جامعيت و كمال علمى و معنوى آن اشاره دارند. و كلمات «لايعلمون» و «لايفقهون» درقرآن بدان معناست كه بشر به معناى قرآن نخواهد رسيد. همانطوركه حضرت على (ع) فرمودند: ما من شىء الا و علمه فى القرآن و لكن عقول الرجال يعجز عنه. يعنى هيچ چيزى در عالم وجود ندارد مگر آنكه علمش در قرآن است و ليكن عقول بشر از درك آن عاجز است.
قال على (ع) تعلموا القرآن فانه احسن الحديث و تفقهوا فيه فانه ربيع القلوب.
قرآن را فرا بگيريد كه برترين كلام است. و در آن بينديشيد كه بهار قلبهاست. بعد از شناخت جايگاه و درك فضائل قرآن لازم است كه به فراگيرى صحيح علوم آن بپردازيم. را كه قرآن محور اساسى دين و كتاب قانون الهى است و بر هر مسلمانى لازم است كه در راه فراگيرى آن بكوشد دراين باره امام صادق (ع) فرمودند: «ينبغى للمومن ان لايموت حتى يتعلم القرآن او يكون فى تعلمه.» شايسته است كه مسلمان مومن از دنيا نرود مگر آن كه قرآن را فراگرفته و يا در حال فراگيرى آن باشد. . . علاوه بر فراگيرى قرآن وظيفه تعليم آن به ديگران نيز بر گردن ماست چنانكه پيامبر اكرم (ص) مى فرمايد: خيركم من تعلم القرآن و علمه. بهترين شما كسى است كه قرآن رافرابگيردوبه ديگران نيزبياموزد. . . و اين نه بعنوان يك حق بلكه يك تكليف براى مسلمان تعيين شده است تا در راستاى فرادهى قرآن به ديگران نيز كوشا باشد.
قال رسول الله (ص): افضل العباده قراءه القرآن. برترين عبادات قرائت صحيح قرآن است. بعد از فراگيرى قرآن نوبت به قرائت آن مى رسد زيرا فراگيرى مقدمه اى است براى عمل نيكوى قرائت و نيز تلاوت قرآن در همه حال. البته محدود كردن قرائت قرآن به مجالس ختم و استخاره و يا ترك تلاوت به جهت سبك شمردن آن عملى است كه مورد غضب خداوندواقع مى شود چنانكه حضرت رسول (ص) فرمودند: «عليك بتلاوه القرآن على كل حال.»
قال الله تعالى، «و اذا قرى القرآن فاستمعوا له و انصتوا لعلكم ترحمون» هرگاه كه قرآن خوانده مى شود به آن از دل و جان گوش فرا دهيد و سكوتى همراه با تدبر پيشه كنيد باشد كه مورد رحمت قرآن قرار بگيريد. استماع قرآن در كنار قرائت آن ارزش والائى دارد. و اين براى كسانى كه از نعمت علم به آن برخوردارند لازم است. البته ديگران نيزمى توانند با گوش دادن به تلاوت قرآن در ثواب تلاوت آن شريك شوند. از آنجا كه استماع در لغت به معنى گوش فرا دادن با دقت و تدبر است قارى و يا مستمع هر كدام موفق به تدبر در آن شوند، به هدف آن يعنى همان درك حقيقت نزديكترمى شوند. پيامبر اكرم (ص) فرمودند: قارى القرآن و المستمع له فى الاجر سواء.
چو قرآن بخوانند ديگر خموش
به آيات قرآن فرا داد گوش
از ديگر وظايف ما در برابر قرآن تدبر در معناى آن است و خداوند نيزفلسفه نزول قرآن را بر همين محور بيان فرموده است «كتاب انزلناها مباركا ليدبروا آياته و ليتذكروا اولوالالباب.»
قرآن كتاب مباركى است كه ما آن را نازل كرديم تا همه در آياتش انديشه كنند ودانايان ازآن پندگيرند. . . . تدبر در قرآن از امور لازم و ضرورى است وچون در راستاى درك معناى قرآن است زمنيه را براى عمل به آن فراهم مى سازد. و بايد دانست كه روح والاى قرآن بدون تدبر در آيات بدست نمى آيد چنانكه حضرت على (ع) فرمودند: «الا لاخير فى قراته ليس فيها تدبر.» قرائت بدون تدبر لقلقه اى بيش نيست. اگرچه ثواب و بهره خاص خودش را در بر دارد اما كامل نيست و به هدف منتهى نمى شود. چرا كه تلاوت، مقدمه درك قرآن است و درك آن نيز بدون انديشيدن حاصل نمى شود. مسئله تدبرنكردن حكايت كسانى است كه خداوند درباره آنها مى فرمايد:
«افلا يتدبرون القرآن ام على قلوب اقفالها.»آيا(منافقان)درآيات قرآن انديشه نمى كننديا بر دلهايشان خودمهر(جهل ونفاق)زده اند.
اصل برجسته و هدف غايى نزول قرآن و تعلم و قرائت وهمچنين تدبر در آن همه و همه براى عمل است چنانكه خداوند مى فرمايد:
هذا الكتاب انزلناه مباركا فاتبعوه. اين كتاب را مبارك نازل نموديم پس، از آن تبعيت نمائيد. . . و لذا كسانى كه به قرآن عمل نمى كنند و تنها به قرائت آن اكتفاء مى كنند، در واقع به شان و مقام والايش بى احترامى كرده اند. . امام صادق (ع) درباره نتيجه كارچنين افرادى مى فرمايد: «رب تالى القرآن و القرآن يلعنه.» چه بسا تلاوت كننده قرآن كه قرآن لعنتش مى كند. . . وقتى از حضرت سئوال شد آنان كيانند فرمود كسانى كه قرآن را مى خوانند اما به آن عمل نمى كنند به تعبير امام صادق (ع) قرائت قرآن بدون عمل به آن به مثابه تمسخر نسبت به آيات آن است چنانكه مى فرمايد: «من قراء القرآن من هذه الامه ثم دخل النار فهو ممن كان يتخذ بآيات الله هزوا.» كسى كه قرآن رابخواندولى به آن عمل نكندبه آتش دوزخ دچارخواهد شد چرا كه گوئى در دنيا به تمسخرقرآن مشغول بوده است.
لزوم سخن گفتن از حقيقت قرآن به هدف آرمانى نزول آن برميگردد چرا كه قرائت و تلاوت قرآن بدون درك معنى و مفهوم و حقيقت آن بى فايده است و عملا زمينه را براى عمل به آن فراهم نمى سازد. به همين خاطر آنان كه اهل قرآن هستند بايد در راستاى كشف حقيقت آن و نيز تفهيم آن به ديگران بكوشند و حقيقت آن را از براى مردم منكشف سازند، البته بايد دانست كه علم راسخ قرآن و تاويل و تفسير آن در نزد اهل بيت (ع) است. بنابراين نمى توان بدون بهره گيرى از چشمه هاى جوشان كلام و علوم آسمانى آنها به حقيقت قرآن دست يافت. چنانچه امام باقر (ع) فرمود: ان ما اوتينا تفسير القرآن و احكامه. از جمله علومى كه به ما داده شده همانا علم تفسير قرآن و احكام آن است. امام صادق (ع) نيز فرمودند: «نحن الراسخون فى العلم و نحن نعلم تاويله.» ما بحق راسخان در علم تفسير قرآنيم و ما تاويل آيات آن را بخوبى مى دانيم.
حفظ كردن قرآن در دو مفهوم بكارمى رود: يكى محافظت از حريم قرآن و ديگرى حفظ آيات آن. مراد مانيز در اين مطلب نوع دوم آن است. قال رسول الله (ص): لايعذب الله قلبا وعى القرآن. خداوند قلبى را كه قرآن را در خود جاى داده عذاب نمى كند. حفظ كردن قرآن و آيات نورانى آن فكر و ذهن و چشم دل بشر را روشن مى سازد و ذكر و ياد الهى را در دلها دوام مى بخشد و نيز به انسان توفيق رشد و آشنائى با حقايق و معارف آسمانى آن عطا مى كند چرا كه آيات قرآن با آن روح وسيعش در ذهن افراد جارى مى شود و به فرموده امام صادق (ع) توفيق عمل به آن رانيز براى افراد بيشتر فراهم مى سازد. «الحاقط بالقرآن و العامل به مع السفره الكرام البرره.» در اين روايت حفظ قرآن با عمل نمودن به قرين هم بيان شده اند. يعنى حافظ قرآن وعمل كننده به آن با سفيران طريق كرامت الهى همراه خواهد بود. علاوه بر اين خود حفظ كردن قرآن داراى ارزش و اجر شايسته اى است چنانكه امام صادق (ع) فرمودند: اى الذى يعالج القرآن و يحفظه بمشقه منه و قله حفظ له اجران كسى كه قرآن را با مشقت و تحمل سختى حفظ مى كند، دو اجر در پيش دارد يكى اجر نفس كار است و ديگرى اجر توفيق عمل.... حافظان حقيقى قرآن همان عاملان به آنند كه پيامبر اكرم (ص) آنها را برترين گروه امت خويش بيان فرموده است:
«اشراف امتى حمله القرآن.»
و اين گروه وارسته اگر حفظ كردنشان با درك مفاهيم و روح والاى قرآن و نيز عمل به آن همراه باشند اهل بهشت خواهند بود چنانكه پيامبر اكرم (ص) فرمودند: حمله القرآن عرفاء اهل الجنه. حاملان قرآن عرفاء اهل بهشت خواهند بود.